آیا کویر سرزمینی نفرین شده است

در پاسخ به این سوال تنها بله یا خیر کافی نیست، باید رفت و دید و کنکاش کرد. و من دیدم که کویر با همه داشته هایش، همه نداشته های مرا به رخم کشید و به من خندید.

شاید فکر کنید که من شاعر شده ام و یا مجنون؛‌آری کویر مرا مجنون و سرگشته و حیران خود کرد، کویر مرا به خود وا داشت شاید این نیز یکی از خصایص کویر باشد که باعث می شود آدمها در خودشان تعمل کنند.

سالهاست که در بین مردم ما، دانشجویان، اساتید و دست اندرکاران علوم طبیعی از کویر به عنوان سرزمینی تفتیده و بی آب و علف یاد می شود و این تعریف زشت، کریح و غلط ملکه ذهن ما شد و ما را از درک واقعی کویر وا داشت. در کل می خواهم این را بگویم که کویر آنی نیست مه به من و تو فهمانده اند، کویر چیز دیگری است.

سرزمین ما ایران با داشتن کویر است که همه چیز دارد و سرزمینی غنی و سرشار از نعمت های خدادادی است و اگر کویر نداشت ایران ما چیزی را کم داشت. کویری که می تواند در بودجه مملکت سهم آوری داشته باشد. فقط باید کمی به کویر بیندیشیم و نیاز های خودمان را از کویر برداشت کنیم. کمی باید کویر را مدیریت کرد.

کویر سرشار است از جذبه و جاذبه؛‌جذبه و جاذبه ای که می تواند از نظر اقتصادی، فرهنگی، توریستی، اشتغال و بهبود وضع معیشت کویرنشینان تاثیرگذار باشد، ما باید کویر را باور کنیم.

در یک تعریف جامع و کامل کویر به سرزمینی گفته می شود با قابلیت های فراوان، که آنچنان تحت تاثیر شدید نمک است که گیاهان زراعی (حتی پسته، خرما، جو و غیره که نسبت به شوری زیاد هم مقاومند) نمی توانند در آن برویند. اما ممکن است گیاهان غیر زراعی (مرتعی) ولی مقاوم به شوری و قلیایی (مانند: گز، نی، خارشتری، اشنیان، گیاه شور و غیره) بتوانند در آن برویند. که در چنین شرایطی به آنها کویرها یا نمکزار های گیاهدار گفته می شود و در واقع همان مراتع کویری محسوب می شوند. اما اگر مقدار نمک خاک از یک حدی تجاوز کند (43mmohs/cm Or 3%) دیگر هیچ گیاهی حتی کیاهان غیر زراعی مقاوم به شوری هم نمی تواند در آن بروید. که به این کویرها، کویرهای فاقد گیاه یا کویرهای واقعی می گویند.

همین جا لازم می دانم تا تعریف کویر را از بیابان جدا کنم با این تعبیر که بیابان به یک سرزمین وسیع با خشک ترین اقلیم در سطح کره زمین است، ولی کویر منطقه ای است تحت تاثیر شدید نمک و در انواع آب و هوای خشک (نیمه خشک، خشک و بیابانی) هر کجا که عوامل برای تشکیل آن فراهم باشد هم به طور طبیعی و هم توسط انسان، در سطحی بسیار وسیع تا سطحی بسیار کوچک بوجود آمده و می آید. در واقع کویر می تواند عارضه ای باشد در یک بیابان و نه خود بیابان.

در مقاله پیش رو، قصد داریم تا کاربری ها و قابلیت های کویرهای ایران را در شش دسته زیر برشماریم

˜ بهره برداری از کویر به عنوان مرتع یا چراگاه برای توسعه دامداری و صنایع وابسته

˜ بهره برداری و استفاده دو چندان از آب و خاک شور مناطق کویری با مدیریت صحیح

˜ بهره برداری و استفاده از زمین های کویری، خصوصا ماسه بادی های مناطق کویری در صنعت

˜ بهره برداری از منابع عظیم انرژی های نو (پاک) و تجدید پذیر و تمام نشدنی مناطق کویری(باد و آفتاب)

˜ بهره برداری از کویر برای جلب توریست و گردشگر

˜ بهره برداری از گیاهان روئیده شده در مناطق کویری

بهره برداری از کویر به عنوان مرتع یا چراگاه برای توسعه دامداری و صنایع وابسته

در مناطق کویری گیاهانی چون گز، نی، خارشتری، شور سیاه، شورسفید، اسفناج وحشی(اتریپلکس) و برخی دیگر از گیاهان مقاوم به شوری و قلیایی می رویند. و طبق تحقیقات انجام شده،‌ ارزش غذایی گیاهان روئیده شده در مناطق کویری 15-10 برابر بیشتر از گیاهان روئیده شده در سایه می باشد. و ما می توانیم با پخش سیلاب و کاشت گیاهان مرتعی، یعنی افزودن بر گیاهان موجود و همین طور رعایت تعادل دام و مرتع و اقدامات دیگر، مراتع کویری را تقویت کرده و بر ظرفیت آنها بیفزاییم و با توجه به اینکه مراتع کویری بهترین چراگاه برای حیواناتی نظیر بز و شتر می باشد. ما می توانیم از این راه دامداری و صنایع پیرامونی آن (فراورده های دامی، پوست، پشم، لبنیات، قالی بافی، گلیم بافی و غیره) را توسعه داده و باعث اشتغال و بالا بردن درآمد دامداران و ساکنان کویر و حواشی آن گردیم.

بهره برداری و استفاده از گیاهان روئیده شده در مناطق کویری

˜ اکثر گیاهان روئیده شده در کویر در صنایع عطر و ادکلن، نقاشی، نساجی و دارو سازی کاربرد دارند. که از آن جمله می توان به گیاهانی همچون

˜ استفاده از نی برای ساختن حصیر و دیگر وسایل مشابه و در بیان کلی استفاده از گیاهان روئیده شده در مناطق کویری به منظور تهیه صنایع دستی و عرضه آن به گردشگران و بازار هدف

˜ استفاده از کاکل نی برای تهیه جارو

˜ استفاده از محصول نی معروف به کرکرک در تهیه سیمان

˜ استفاده از اشنیان برای تهیه چوبک (ماده شوینده با ارزش و سالم به وی‍ه برای تمیز نگه داشتن لباس و بهترین جایگزین برای شوینده های زیانبخش شیمیایی)

˜ استفاده از خاکستر اشنیان برای بدست آوردن ماده قلیایی قابل مصرف در صنایع فرش و فرش بافی (جایگزین ماده شیمیایی سود سوز آور)

˜ استفاده از برگ خارشتری برای تهیه ترنجبین

˜ استفاده از چوب درختچه گز در صنایع نئوپان

˜ استفاده از انگبین گزهای دارای عصاره شیرین در تهیه شیرینی گز

˜ استفاده از گیاهی بنام استبرق که می توان از آن ابریشم بسیار ظریف و با کیفیت تهیه کرد

بهره گیری از کویر برای جلب توریست و گردشگر

˜ استفاده از گیاهان کویری در جلب توریست؛ کویرهای فاقد گیاه در فصل تابستان و پاییز بس دیدنی و زیبا هستند. اما کویرهای گیاهدار در فصل بهار چیز دیگری هستند. در فصل بهار، پهنه ای از کویر پوشیده از نی با گل های بنفش و کاکل های زرد رنگ، بوته های زیبای خارشتری، شورسیاه و شور سفید و دیگر گیاهان، قالیچه ای از طرح و رنگ را به رخ می کشند. و این همه زیبایی توامان است با آواز و پرواز پرندگان و چرای حیواناتی نظیر شتر، آهو، جبیر و خرگوش که هر گردشگری را مدهوش خود می کند و این است کویری زنده و پویا و مایه فخر و مباهات.

˜ کویرهای فاقد گیاه نیز بدلیل داشتن قشرها و لایه های نمکی به اشکال و رنگ های مختلف می توانند برای گردشگران جذاب و تماشایی باشند. بخصوص اشکال زیبای تپه های ماسه ای هنگام طلوع و غروب آفتاب، که نشانگر شکوه و عظمت کویر و آفریدگار بی همتای آن می باشند

˜ از دیگر جاذبه های توریستی کویرهای ایران، آفتاب داغ و سوزان آن می باشد. که می توان به نوعی خاص از این آفتاب برای جلب توریست استفاده کرد. مثلا می توان از ماسه ها و سنگ های داغ کویر ( اغلب دمای ماسه ها از دو برابر دمای هوای محل تجاوز می کند) جهت پختن تخم مرغ یا کباب کردن برخی از حیوانات و خزندگان و همین طور جوش آوردن آب کتری برای تهیه چای استفاده کرد. که اینها می توانند جاذبه های بسیار زیبا و به یاد ماندنی از کویرهای ایران برای توریست های باشد که در کشورهایشان کویر و بیابان و این چنین آفتاب داغی ندارند.

˜ طبق آمار های موجود در کشورمان بالغ بر هکتار تپه های ماسه ای داریم که از این تپه های ماسه ای می توان با انجام مسابقات موتور سوار ی و اتومبیل رانی (رالی کویر) و همین طور مسابقات اسکی بر روی شن به جذب گردشگر در کویر کمک کرد.